Jaja są używane w obrzędowości i symbolice różnych kultur oraz jako elementy dekoracyjne. Jest też symbolem odradzającego się życia znanym w wielu kulturach. W
chrześcijaństwie
dodatkowo symbolizuje nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie
Chrystusa
.
Jaja jako dekoracja
W czasie świąt
Wielkiej Nocy
jajka są malowane i ozdabiane (
pisanki
).
Zwyczaj ich dekorowania znany był już w starożytności. Najstarsze przykłady liczą ponad 5.000 lat. Są to pisanki z Asyrii, nieco późniejsze pochodzą z Egiptu, Persji, Rzymu i Chin. Kolorowo pomalowanymi jajkami Chińczycy obdarowywali się wraz z nadejściem wiosny.
W starożytnym Egipcie motywem zdobniczym jajek były
skarabeusze
z dwoma postaciami ludzkimi. W Kairze na jajkach uwieczniano wizerunki sławnych mężów. W Sudanie zamieszczane były cytaty z
Koranu
. Skorupki chińskich pisanek pokryte były misternymi miniaturami przedstawiającymi kwiaty wiśni, chryzantem, ptaków. Australijscy Aborygeni rzeźbili jaja strusie, traktując je jako świętość.
Do Europy zwyczaj zdobienia jaj przynieśli prawdopodobnie
Persowie
.
Jajka zdobiono w celach magicznych. W ludowych wierzeniach zwyczaj ten uważany był za jeden z warunków zapewnienia ciągłości świata.
W motywach zdobniczych ukryta była bogata symbolika: elementy solarne odwoływały się do takich wartości jak odrodzenie i wieczność, figury geometryczne były znakiem nieskończoności. Sama praktyka dekorowania skorupki miała spotęgować cudowne własności jajka.
Nie tylko w ornamentyce, ale i w barwach znajduje się wiele symboli: czerwień i biel oddają cześć domowym duchom opiekuńczym, a czerń i biel – duchom ziemi. Zieleń nawiązuje do odrodzenia przyrody i miłości, która wraz z rodzinnym szczęściem ukryta jest w brązie.
Dominującą barwą pisanek w kulturze chrześcijańskiej była czerwień. Na czerwono barwili jaja chrześcijanie pierwszych wieków w Armenii, w Austrii do I wojny światowej wyłącznie czerwone były wielkanocne jajka, a w kościele prawosławnym to do dziś tradycyjny kolor pisanki. Zwyczaj ten wiąże się z legendą dotyczącą
zmartwychwstania
Chrystusa
:
Maria Magdalena, która pierwsza ujrzała Chrystusa zmartwychwstałego, pobiegła do domu. Zauważyła, że jajka w jej gospodarstwie zabarwiły się na czerwono. Podzieliła się nimi z apostołami, do których udała się z wiadomością.
Na pamiątkę zmartwychwstania kolor czerwony stał się symbolem zwycięstwa, radości i dobrych wiadomości. Dlatego ludowa tradycja chrześcijańska przypisywała szczególne znaczenie rumuńskiemu przysłowiu: kiedy zabraknie czerwonego jajka, to nastąpi koniec świata.
Jajami norymberskimi ze względu na kształt i miejsce produkcji nazywano pierwsze kieszonkowe zegarki.
Najdroższymi jajkami są
jaja carskie
ze złota, zdobione kamieniami szlachetnymi, projektowane i wykonywane dla rodziny cara
Aleksandra III Romanowa
w pracowni nadwornego złotnika
Petera Carla Fabergé
.
Symbolika
Z chaosu wyłoniło się olbrzymie jajo, z którego wykluł się świat. To jeden z najstarszych i najbardziej popularnych symboli. W wyobrażeniach wielu ludów pierwotnych wszechświat był monstrualnym jajem, które uformował wszechmocny i niewidzialny Bóg
Jajo pojawia się również w mitach śródziemnomorskich, oznaczając nieboskłon, na który składa się siedem sfer. Zmienione przez Noc jajo wydało Erosa. Z jaja powstała Ziemia, ze skorupy Niebo. Także z jaja, jakie zniosła uwiedziona przez
Zeusa
Leda
, wykluli się
Dioskurowie
,
Helena Trojańska
i
Klitajmestra
.
Monet, Martwa natura z jajkami, 1907
W fińskim eposie Kalewala wszechświat narodził się w sześciu złotych jajach.
Podróż Krzysztofa Kolumba, jego dowód na kulistość Ziemi miały swe źródło w jajku – zob.
jajko Kolumba
.
Tradycje wielu kultur podkreślały wspólny rytm jaja ze światem, Słońcem, płodnością, zmartwychwstaniem. Było ono znakiem powrotu wiosny, domem. Używane w magii leczniczej i oczyszczającej uwalniało swą mocą siły witalne. W owalnym kształcie zamknięta była nadzieja na odradzanie się życia.
Z kultury ludowej, w której jajko pełniło rolę talizmanu zabezpieczającego przed złem lub zaklinacza dobrego, symbolu zdrowia i życia, miłości i płodności wyrósł zwyczaj święcenia wielkanocnych pisanek.
Jajko wielkanocne jest znakiem nowego życia, przezwyciężeniem śmierci porównanym do przebijania skorupki. Wykluwający się kurczak dla chrześcijan symbolizuje zwycięstwo życia, jest znakiem Chrystusowego i ludzkiego zmartwychwstania. Jajko jest nadzieją, próbą cierpliwości, której należy się poddać, aby zobaczyć ukryte wewnątrz pisklę.
Dzielenie się jajkiem podczas
śniadania wielkanocnego
ma odniesienie do
wigilijnego opłatka
. Jajko pełni rolę podarunku, którego intencją jest życzenie pomnażania sił witalnych. Pisanka jest rodzajem bileciku miłosnego, który subtelnie oddaje uczucia dziewczyny do obdarowanego chłopca.
Jajko jako symbol religijny
Jajko jest również ważnym symbolem w wielu wierzeniach i religiach.
Umieszczane w grobowcach egipskich i rzymskich było znakiem i nadzieją na powrót do życia. Również w kulturze chrześcijańskiej, zwłaszcza w prawosławiu, w
Niedzielę Wielkanocną
składano przy grobach pisanki, dzieląc się w ten sposób z przodkami radością ze zmartwychwstania Chrystusa. W prawosławiu na Białorusi dzień ten nazywa się Radaunica i przypada na wtorek po drugiej niedzieli wielkanocnej. Zwyczaj ten miał swe korzenie w pogańskich Zaduszkach obchodzonych w okresie przesilenia wiosennego, na które później chrześcijaństwo nałożyło święta Wielkiej Nocy, wykorzystując jednak symbolikę dawnych wierzeń. Do obrzędowości tej należy również krakowska
Rękawka
.
W symbolice judaizmu, obok specjalnego rodzaju precli, ważną rolę odgrywa jajko. Jajka są przypomnieniem nieustannego trwania i cykliczności życia. Jako znak przerwanego istnienia, są podawane na żydowskich stypach. Ale są równocześnie wyrazem nadziei, której nie wolno tracić.
Zabawy z jajkami
Walatka
(zwana też na wybitki) to osadzona w polskiej tradycji zabawa
wielkanocna
. Dwie osoby stukają się jajkami trzymanymi w dłoni – wygrywa ten, którego jajko nie pękło. Zamiast uderzania jajkami o siebie można je toczyć po stole.
Wielkanocnym zwyczajem, który wiąże się z pradawnym wierzeniem w słońce tańczące na niebie u progu wiosny, jest wrzucanie tzw. tańczącego jaja do źródła.
W wielu regionach Europy zachodniej zachował się zwyczaj, że podczas
śniadania wielkanocnego
rozbija się skorupki jaj monetami, uderzając jajkiem o jajko czy jajkiem o czoło.
W Meksyku popularne jest rozbijanie o głowę carcarones, wydmuszek wypełnionych konfetti. Zwyczaj ten wywodzi się ze starej meksykańskiej zabawy, znanej do dziś, zwanej
Piniatą
.
Świecki rodowód ma argentyńska ludowa zabawa ze śpiewem Zepsute jajko (
hiszp.
Huevo podrido), polegająca na usiłowaniu podrzucenia papierowej kulki (zepsutego jajka) jednemu z uczestników zabawy.
Jajko w literaturze
Jajko w filmie
Jajko w sztukach plastycznych
Motyw jajka w malarstwie spotyka się u Dalego, Magritte'a, Witkiewicza, Mikulskiego. Uważane za kolebkę życia, najdoskonalszą formę na świecie przewija się w twórczości rumuńskiego rzeźbiarza
Konstantego Brancusi
. Fasadę
muzeum
Salvadore Dali
w Figueres na północy
Katalonii
wieńczy zaprojektowana przez artystę attyka w kształcie olbrzymich jaj. Jajko jako symbol wykorzystywali w swej twórczości Bosch, Breughl i wielu innych. Dziełami sztuki są wspomniane wcześniej jaja Fabergé.
W żargonie malarskim jajko używane jest w powiedzeniu jajecznica ze szczypiorkiem dla określenia pstrokatego łączenia barw.
Jajko w astronomii
Techniczne zastosowanie jaj
Jaj (czasem wyłącznie żółtka, ewentualnie wraz z pakułami, nawozem itp.) używano w średniowieczu jako dodatku do zaprawy wapiennej przy wznoszeniu szczególnie ważnych budowli (np. katedr gotyckich).
Jajko było dawniej cennym i popularnym spoiwem
farb temperowych
. Sama nazwa tempery, znanej już w starożytności, oznaczała technikę opartą na jajku. Emulsję naturalną, jaką było jajko, stosowano w malarstwie sztalugowym i ściennym. Bardziej cenione były tempery oparte na samym żółtku.
Jaja w kulturze masowej
Jajka (oprócz pomidorów i – ostatnio – papieru toaletowego; mogą być zgniłe, a przynajmniej nieświeże) są popularnym wyrazem niezadowolenia – używane są do obrzucania szczególnie nielubianych polityków, lub miernych artystów.
Nietypowe jaja bywają obiektem kolekcjonerstwa i rywalizacji: największe na świecie jajo kurze zostało złożone na białoruskiej farmie w obwodzie grodzieńskim – waży ono 160 gramów (i bije poprzedni włoski rekord – 146 gramów). Rekordowe jajo dołączyło do białoruskiej kolekcji zawierającej już jajko najmniejsze (15 gramów), jajko z trzema żółtkami oraz jajko w kształcie matrioszki.
Jajko w reklamie
Amerykańska firma EggFusion opracowała metodę
laserowego
druku
na skorupach jaj: promień lasera graweruje rowek na skorupie. Tworzenie reklam na jajkach to zastosowanie uboczne prac nad trwałym umieszczeniem daty i kodu na jajkach. Prace te zostały podjęte w wyniku fali zatruć
salmonellą
. Opracowane kodowanie nazwano Fresh & Traceability Coding (kodowanie świeżości i identyfikacji). Do kodu dodano informację reklamową: "On-egg Messaging" i tak powstały jajka reklamowe.
Zobacz też
Linki zewnętrzne